Het zachte progressivisme van Claire Boonstra

Deze kritische bijdrage van Ben Wilbrink  is in het voorjaar 2017 geschreven naar aanleiding van de Comeniuslezing van Claire Boonstra en leverde veel reacties op. We hebben Claire Boonstra ook om een reactie gevraagd die is er helaas nooit gekomen.

Door Ben Wilbrink

Boonstra geeft haar boodschap over waar het met het onderwijs heen moet in de brochure ‘Onderwijs van A naar Beter. Naar een nieuw denkkader in educatie: opleiden tot burgers van één wereld.’ Het woord ‘nieuw’ komt er vaak in voor, wat de gedachte triggert: is haar boodschap wel zo nieuw als zij doet voorkomen? Kennen we dit gedachtegoed niet al veel langer? De pretenties van Boonstra zijn hoog — zij kiest de high moral ground — en zij timmert er stevig mee aan de weg, maar het gaat wel over onderwijs dat van ons allemaal is. Gaat dit wel goed? Laat ik het onderzoeken, en nagaan of er een bondje is te sluiten met Boonstra. Want beter onderwijs, dat willen we allemaal wel.

Het is even puzzelen op die weg van ‘A naar Beter’, maar dan is toch wel duidelijk wat de kern van de onderwijsopvatting van Boonstra is. Het onderwijs moet zich op de individuele leerling richten: personaliseren. Inhoudelijk moet het de nadruk leggen op het ontwikkelen van generieke vaardigheden (creativiteit en verder weet u het wel) (de B van Beter onderwijs). Boonstra neemt de laatste twijfel weg waar ze in een commentaar op Komenskypost een aantal scholen noemt die al een eind op weg zijn naar Beter onderwijs met generieke vaardigheden en individualiseren (o.a. Niekée Roermond ‘Imagination is far more important than knowledge – Albert Einstein’, Vathorst College, Hyperion).
Boonstra staat niet alleen in deze opvatting: het is naar mijn inschatting de dominante onderwijsopvatting in Nederland (en daar niet alleen), die dus ook zijn vertaling heeft gekregen in het Eindadvies van het Platform Onderwijs 2032. Onduidelijk is overigens in hoeverre leerkrachten echt uitgesproken dragers van deze onderwijsopvatting zijn, of slechts volgers in een onderwijsbubbel waarin vooral andere partijen de ideologische dienst uitmaken zie onderwijs2032

Boonstra is ingenieur civiele techniek en heeft daarmee ongetwijfeld een goed idee van wat het is om op een afgebakend terrein wetenschappelijke expertise te hebben. Toch probeert zij de indruk te wekken dat het onderwijsveld een nog niet eerder bewerkte akker is waar iedere bevlogen buitenstaander van harte welkom is om de eerste hand aan de ploeg te slaan. Nou ja, of zij die indruk probeert te wekken, dat kan ik niet weten, misschien is zij er echt compleet onschuldig aan begonnen. Doet het ertoe? Ja, dat zal ik uitleggen.

Die nadruk op personaliseren van het onderwijs heeft wel degelijk een geschiedenis en dus een oorsprong. Het is een onderwijsvraag met een antwoord, zal ik maar zeggen. Het is nog knap lastig om dat uit te vinden, wanneer je niet het geluk hebt auteurs te vinden die het haarfijn uitleggen. Jazeker, het komt bij John Dewey vandaan. Dat wil zeggen: het idee bestaat al bij Rousseau, en verspreidt zich langs meerdere wegen in Europa (o.a. Hegel) en de VS. Dewey articuleert het helder: het onderwijs moet aansluiten bij de leefwereld van de leerling, moet niet klassikaal zijn maar individuele ontwikkelmogelijkheden aanbieden. Dewey zag wel in dat individualiseren een einde zou maken aan effectieve kennisoverdracht in een voor iedereen gelijk en strak curriculum. Mooi, dan hoeven we daar niet verder over te discussiëren, punt is gemaakt.
Maar dat gaat dus zomaar niet; als kennisoverdracht niet meer de core business van het onderwijs is, hoe houden we dan onze cultuur en economie overeind? De oplossing voor dat probleem zag Dewey in het belang van generieke vaardigheden: leren denken, kritisch leren denken, creativiteit (en verder weet u het wel). Vaardigheden van de 20e eeuw dus. Ze zijn generiek, dat wil zeggen in alle situaties toepasbaar. Het zijn een soort hersenspieren, die je kunt oefenen, inderdaad een idee dat in vroege 19e-eeuwse psychologie wel voorkomt (faculteitenpsychologie). Voor onderwijs met de focus op die generieke vaardigheden doet het er niet echt toe op basis van welke kennis dat gebeurt, die generieke hersenspieren zijn wel te oefenen met willekeurig welke kennis voorhanden is. Dat althans is de gedachte bij Dewey. E. D. Hirsch Jr. legt het in zijn boek ‘Why knowledge matters’ overtuigend uit en voegt er nog een bijlage aan toe over dit progressivisme en zijn historische wortels.
Want dat hebt u wel begrepen: dit gedachtengoed heet progressivisme, een term die al bijna een eeuw bestond voordat Dewey hem gebruikte. Er was geen empirische psychologie die dit progressivisme ondersteunde. Integendeel, tijdgenoot Edward Thorndike (1916 p. 253) toonde juist in empirisch onderzoek aan dat die ‘generieke vaardigheden’ niet bestaan: vaardigheden zijn altijd kennis-specifiek (beter: domein-specifiek, denk aan schaken, Latijn, wiskunde, muziek). Van de studie van Latijn leer je niet denken. In de VS leidde dat dan ook tot schrappen van Latijn uit de curricula. Ik hoorde nog niet zo lang geleden een wiskundeleraar op mijn oude school iets dergelijke beweren: ‘Uiteindelijk gaat het er bij het vak wiskunde om dat je leert denken, de rest is bijzaak.’ Het misverstand is hardnekkig.
Hoe noemen we gedachtegoed dat tegen beschikbare wetenschappelijke inzichten in toch wordt gepropageerd: dat heet ideologie. Geen schande, iedereen mag ervoor kiezen en het uitdragen, als je je publiek maar duidelijk maakt dat het ideologie is, en dat ze niet strookt met wetenschappelijke inzichten. Ideologie of wetenschap. In het geval van personaliseren en generieke vaardigheden (progressivisme) staat de wetenschap haaks op de ideologie, het is dus een ernstige keuze.
Het nieuwe waarderingskader van de Inspectie geeft aan dat het onderwijs wetenschappelijk verantwoord moet zijn. Ik ben benieuwd of de Inspectie die generieke vaardigheden van de 21e eeuw, excuus, 20e eeuw, wetenschappelijk verantwoord vindt (bestaan ze?). Zo nee, dan gaat het erom spannen: veel scholen hebben immers die generieke vaardigheden van de 20e en 21e eeuw, en personaliserend onderwijs, in hun missie staan. Zo ja, dan krijgen we een nationaal debat of de Inspectie hier misschien met de rug naar de wetenschap staat.

Dat progressivisme heeft zich in de VS kort voor WO II, in het Westen kort erna, sterk verbreid in het onderwijsveld. Telkens gevolgd door teruglopende onderwijsresultaten: de VS, het VK, Frankrijk (1989 wet Jospin), Zweden, Schotland. Nederland hoort ook in dat rijtje thuis. Wat hier ‘realistisch rekenen’ heet staat onder sterke invloed van progressivistische denkbeelden. Grappig is dat de ramp met de rekentoets is te zien als test op de deugdelijkheid van het idee dat leerlingen generiek in staat moeten zijn om problemen in geheel nieuwe contexten rekenend op te lossen.
Of eigenlijk helemaal niet grappig dus. Want in de rekentoets van PISA komen we dezelfde contextopgaven tegen. En inderdaad, de onderwijssectie van de OECD is vandaag de grootste pleitbezorger van het progressivisme. Of beter gezegd: de OECD zet landen onder druk om hervormingen door te voeren op progressivistische basis: personaliseren, nadruk op generieke cognitieve vaardigheden, generieke zachte vaardigheden en nu ook nog generieke digitale vaardigheden om de alternatieve feiten op het internet te kunnen herkennen. Hard progressivisme dus. Puur onwetenschappelijk. En daar loopt het Platform Onderwijs 2032 ook achteraan. We dreigen als intellectueel Nederland terug te zakken naar de tijden van vóór Christiaan Huygens en Simon Stevin.

Het wetenschappelijk ondersteunde alternatief is wel degelijk beschikbaar: een kennisrijk en hecht doortimmerd kerncurriculum, gebaseerd op directe instructie. Andreas Schleicher van PISA/OECD geeft zijn toehoorders niet de kans om daarvoor te kiezen, integendeel, hij dreigt met hel en verdoemenis in de globale economische competitie als landen niet kiezen voor hervormingen op basis van het OECD-progressivisme. Het Platform Onderwijs 2032 dreigt niet, maar geeft evenmin een bijsluiter waarin helder aangegeven is dat het Eindadvies een onderwijsideologie is en dat bijvoorbeeld de cognitieve wetenschap iets heel anders zegt.

Daarom, Claire, mijn suggestie is: neem afstand van denkbeelden waar de wetenschap zich tegen verzet. Het voorzorgbeginsel is immers: als er geen wetenschappelijke ondersteuning is, vermijd dan het risico leerlingen te beschadigen. Echt, er blijft dan nog heel veel over waar je je idealisme in kwijt kunt. Ik doe graag mee.