Het dyslectische drama

Jan Lepeltak

Onlangs verscheen er op Twitter een hartenkreet van een lerares die zich kwaad maakte over een nascholingscursus voor haar onderbouwcollega’s. Hierin werd uitgelegd dat je kinderen niet te vroeg moet leren lezen, want anders worden er verkeerde verbindingen in de hersenen gelegd en kun je dyslexie ontwikkelen. 
Leesonderwijs en dyslexie zijn gebieden in het onderwijs waarover nog veel rare mythes heersen. Anna Bosman, Aryan van der Leij, Kees Vernooy en Marita Eskes strijden onversaagd als de Drie Musketiers en d’Artagnan voor verbetering van het leesonderwijs, wat gelet op het grote percentage laaggeletterden in Nederland (tussen de 15 en 20 % van de leerlingen wordt na het initiële onderwijs als laaggeletterd beschouwd) geen overbodige luxe is. Laaggeletterden kunnen geen ondertitels lezen of officiële papieren. Hun deelname aan onze samenleving is daardoor vaak beperkt.

De presentatie van Anna Bosman over dyslexie op ResearchEd 2017 trok veel aandacht.  Het lijkt een kantelpunt in de aandacht voor laaggeletterdheid. Dat had ze zelf niet direct verwacht. Het feit dat het aantal (vermeende) dyslectici in drie jaar was verviervoudigd trok de aandacht (zie ons verslag dat de publiciteit triggerde). Anna Bosman was verbaasd, omdat ze feitelijk niet veel nieuws had gemeld dan wat ze al jaren beweerde. Het bracht haar tot aan de tafel van De Late Night talkshow met Humberto Tan.

Onlangs verscheen van Anna Bosman en Kees Toorenaar (B&T) een uitgebreid artikel in het tijdschrift De Psycholoog (april 2020) getiteld Is dyslexie een stoornis? Het is een belangwekkend artikel, omdat ze al haar eerdere beweringen nu gedetailleerd onderbouwt en vergezeld laat gaan van de nodige vakliteratuur. 

Dyslexie (DL) is een term die feitelijk staat voor allerlei lees- en spellingproblemen. Dyslexie verwijst naar een probleem in de technische leesvaardigheid, in het omzetten (decoderen) van letters (tekens) in klanken en, waar het spelling betreft, in het omzetten van klanken (fonemen) in letters (coderen) stellen de auteurs. Daarbij stuiten we dan al snel op een probleem. Wanneer kan men spreken van DL? Wat zijn de criteria? B&T maken duidelijk dat men dan al gauw in een ‘wetenschappelijk’ moeras terecht komt. In een van de definities kan men lezen dat er sprake is van DL wanneer het niveau van lezen en spellen op woordniveau significant en beduidend lager kwantificeerbaar is dan op grond van de chronologische leeftijd van het kind verwacht mag worden. Dat klinkt redelijk totdat men leest wat er onder een significant meetbare achterstand wordt verstaan. Het gaat om leerlingen die tot de zwakste 10 % behoren op een genormeerde lees- en/of spellingtest. Zij hebben een significante achterstand. B&T zien drie problemen bij deze definitie. Ten eerste is die grens van 10 % arbitrair. Vermoedelijk speelt een oude Cito-norm een rol. De scores van kinderen werden ingedeeld in A t/m E. Kinderen met een E-score behoorden tot de laagste 10 %. Wel zo makkelijk dus.
Ten tweede: als je uitgaat van de laagste 10 % zullen er altijd dyslectici zijn, want er is altijd een groep die tot de laagste 10 % behoort. Zwakst scorenden zullen er altijd zijn.

Ten derde: als je zo’n criterium hanteert, zoals de Stichting Dyslexie Nederland (SDN) doet, zet je volgens B&T de deur open voor allerlei dys-varianten: dyscalculy, dys-intelligentie, dys-gymnastiek, dys-tekenvaardigheid. Pas als de achterstand hardnekkig is (persistent) en zelfs na drie interventies niet verdwijnt, is er volgens de SDN sprake van DL. Probleem is dat over de kwaliteit van de specifieke interventie niets wordt gezegd, dan wel is onderzocht. En, zoals we later zullen zien, zit hem hier nu juist de kneep.

Als we kijken naar de afgegeven dyslexieverklaringen dan zien we grote verschillen tussen scholen en de groepen leerlingen. De ‘dyslectici’ vind je nauwelijks onder leerlingen met een allochtone achtergrond. 

Er is geen wetenschappelijk/medisch verklaringsmodel voor dyslexie. B&T verwijzen daarbij naar de medische wetenschap. Een stoornis, zoals een ontsteking, is door aanwezigheid van duidelijke symptomen vast te stellen door een specialist of huisarts en door laboratoriumonderzoek. Uit neuraal onderzoek is met scans van de activiteiten in de verschillende hersendelen van groepen proefpersonen geen eenduidige verklaring te geven. Ook daar blijkt de individuele verscheidenheid tussen de groepsleden te groot om vergaande conclusies te trekken van groep naar individu, stellen B&T.

Er is ook geen geneesmiddel dat de oorzaak van de stoornis wegneemt, stellen B&T. Men zoekt de verklaring in de interactie tussen hersendelen en de omgeving, waarbij oorzaak en gevolg vaak moeilijk is te geven.

Weinig medische diagnoses zijn ‘echt’ in de zin waarbij je weet of iemand iets ‘heeft’ of ‘niet heeft’, stelde een bevriende medische onderzoeker aan Columbia University (NY) desgevraagd.

Ook in de medische diagnostiek zit vaak een cirkelredenering: men stelt dat iemand iets ‘heeft’, omdat het verschijnsel reageert op een middel of een bepaalde ingreep. Dan zegt men dat de ingreep ‘werkt’, omdat het verschijnsel verdwijnt. De remedie wordt gegeven om een ‘oorzaak’ te bestrijden. Maar de diagnose is een interpretatie en zingeving van verschijnselen door mensen in een specifieke tijd in een specifieke sociale omgeving. Bij veel medische diagnoses uit het verleden kijken we nu anders tegen de ‘oorzaak’ aan dan vroeger. We zien in dat de impact van een vroegere ’therapie’ nooit te verklaren is uit wat we nu ‘weten’. In het heden doet zich iets vergelijkbaars voor. Als je nu naar de dokter gaat in Engeland, Duitsland, Frankrijk, de VS, of in Zuid Amerika, dan kan je in elk land voor een bepaalde aandoening een andere verklaring krijgen en andere medicijnen. De dokters (en de patiënten) in een bepaalde cultuur ‘geloven’ dus blijkbaar dat er iets ‘anders’ aan de hand is en dat er dus iets ‘anders’ moet gebeuren. Je kan denken aan vermoeidheidsklachten, maagklachten, en rugklachten maar je ziet zelfs dat vele chirurgische ingrepen en indicaties (zogenaamd ‘harde’ diagnoses) enorm cultureel (en financieel) bepaald zijn. 

Interessant en verhelderend is het historisch overzicht dat B&T geven. Los van regionale verschillen zit in alle ‘diagnoses’ een historische ontwikkeling, omdat men verschijnselen in het verloop van de tijd ‘anders’ gaat zien. Dat betekent niet altijd dat men dingen  conceptueel ‘beter’ gaat zien. Men is alleen meer tevreden over de impact van de ’therapie’. De probleemdefinitie verschuift onder invloed van sociale omstandigheden en veranderingen in de diagnostiek. Aldus mijn medisch-epidemiologische vriend uit NY.
In het historische overzicht dat B&T geven is dat ook te zien. Ook het interessante chronologische overzicht dat B&T geven van de introductie van noties vanaf het eind van de 19^e eeuw, als ‘alexie’ ‘dyslexie’ en ‘woordblindheid’, laat dat zien. 
De relatie en interactie tussen fonologische vaardigheden (de praktische kennis van letter- en woordklanken) en lees- en spelproblemen lijken een belangrijke rol te spelen. Maar wat is nu de oorzaak van wat?

Vervolgens sprak men ook van woordblindheid. De term dyslexie werd later geïntroduceerd om de verwantschap met alexie te beklemtonen. Men zag het als een verstoring van de visuele hersenfuncties. In de eerste gedetailleerde beschrijving van wat ontwikkelingsdyslexie wordt genoemd gaat het om een jongen die goed kon rekenen en netjes schrijven, maar moeite had met leren schrijven. Het is al eerder gezegd dat er geen verband bestaat tussen intelligentie en dyslexie. 
Sommigen beweren zelfs dat juist veel grote geesten dyslectisch waren. Ik zag dat bijvoorbeeld op de NOT. Bij een stand met een poster met Albert Einstein als voorbeeld. Onzin natuurlijk. Einstein was allesbehalve dyslectisch en had in het geheel geen lees- en spelproblemen.

“Er is geen algemeen geaccepteerd verklaring en definitie van dyslexie. 

We zijn niet uit de problemen als we een perfecte definitie van dyslexie zouden hebben, een verklaringsmodel voor de oorzaken, en een behandelmodel om problemen met lezen en spellen te vermijden en te behandelen. Die definitie bestaat (nu) niet en de vraag is of die perfecte definitie er ooit zal komen. In de medische wetenschap bestaat die vaak ook niet. En ook niet in de natuurkunde, een wetenschap die sommigen zien als het vakgebied waar tenminste ‘echt’ gemeten wordt. Maar wat wordt daar gemeten? Het gaat uiteindelijk vaak om abstracte concepten die een werkelijkheid, die vaak bewijsbaar anders is, ‘adequaat’ beschrijven. Dat betekent: goed genoeg om een bepaalde vraag te beantwoorden. 

Als we de leesvaardigheid willen verbeteren door een bepaalde interventie, dan willen we vanuit de onderzoeksmethodologie ook precies weten hoe het met de leesvaardigheid staat zonder de interventie.  

Er moet iets gebeuren op de scholen met de slechtste leesvaardigheid van jong-volwassenen, zoals die uit de scores blijkt. Het maakt niet zoveel uit of dat veroorzaakt wordt door ‘dyslexie’ of niet. Die diagnose wordt immers teveel gestuurd door sociale en financiële prikkels, want anders kan je de enorme schommelingen in aantallen in de tijd en de grote verschillen per school/regio niet verklaren. Het is wel duidelijk dat de diagnose persoonlijk voordeel kan opleveren voor de betrokkene die met de verklaring wellicht meer tijd krijgt om een examen te doen. Natuurlijk is er ook een voordeel voor diverse instituten/personen die tegen betaling een dyslexiecertificaat ‘verkopen’.

B&T blijven buiten de discussie over het ‘businessmodel’ dat aan de dyslexie-interventies ten grondslag ligt. Daar gaat veel geld in om, zeker nu er het nodige wordt vergoed door zorgverzekeringen en sommige gemeentes. Een vergelijking met de gang van zaken bij het tweede taalonderwijs dringt zich op. Ook daar worden vaak cursussen die nauwelijks adequaat te noemen zijn gegeven en door de overheid betaald. (‘Privatisering het taalonderwijs genekt’, zie de Volkskrant van 1 juni 2020).

Inmiddels is er volgens B&T voldoende bewijs dat effectief lees- en schrijfonderwijs ervoor zorgt dat de meeste lees- en spellingproblemen verdwijnen. Alle leerlingen, de vlotte net zo goed als de tragere, zijn gebaat bij een methode die systematisch en gestructureerd de basisvaardigheden aanleert, zoals in het werk van o.a. Bosman, van Der Leij, Vernooy en recent Eskes staat beschreven. Dat de onderwijsinspectie in de Staat van het onderwijs 2019 aangeeft dat bijna de helft van de scholen zijn leesonderwijs niet op orde heeft, geeft de urgentie aan om ook als overheid daadwerkelijk iets aan het zogenaamde ‘dyslectische drama’ te doen, los van de gevestigde instituties en besturenkoepels. Signaleren alleen is niet voldoende.

Interview met Anna Bosman voor Tjipcast – ‘Dyslexie of een leesprobleem’ september 2019